Περιφερικό αιθουσαίο σύστημα
Το αιθουσαίο σύστημα αποτελείται από δύο κύρια υποσυστήματα, το κεντρικό σύστημα (εγκέφαλος) και το περιφερικό σύστημα (έσω ους και νευρικές οδοί). Το έσω ους, γνωστό και ως λαβύρινθος, περιέχει δύο κύριες δομές, τον κοχλία ο οποίος είναι υπεύθυνος για την ακοή και την αίθουσα μαζί με τους 3 ημικύκλιους σωλήνες που είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση της ισορροπίας και τον χωρικό προσανατολισμό..
Ο λαβύρινθος ή έσω ους, περιέχεται εντός οστού, που ονομάζεται οστέινος λαβύρινθος. Εντός του οστέινου λαβυρίνθου περιέχεται ένας άλλος θάλαμος που ονομάζεται υμενώδης λαβύρινθος. Μεταξύ οστέινου και υμενώδους λαβυρίνθου υπάρχει υγρό που ονομάζεται περίλεμφος, Ο υμενώδης λαβύρινθος περιέχει υγρό που ονομάζεται ενδόλεμφος.
Τόσο η ενδόλεμφος όσο και η περίλεμφος περιέχουν κάλιο και νάτριο, σε διαφορετικές όμως αναλογίες. Καταστάσεις που διαταράσσουν τη σταθερότητα των παραπάνω αναλογιών, όπως η νόσος Meniere, μπορούν να προκαλέσουν ίλιγγο, ζάλη, ναυτία, εμέτους, βούλωμα του αυτιού και εμβοές.
Ανατομία του περιφερικού αιθουσαίου συστήματος
Το περιφερικό αιθουσαίο σύστημα περιλαμβάνει τους 3 ημικύκλιους σωλήνες, οι οποίοι ανιχνεύουν γωνιακή επιτάχυνση και επιβράδυνση και τα δύο ωτολιθοφόρα όργανα, το σφαιρικό και το ελλειπτικό κυστίδιο, που ανιχνεύουν γραμμική επιτάχυνση και επιβράδυνση.
Ωτολιθοφόρα όργανα του έσω ωτός – σφαιρικό και ελλειπτικό κυστίδιο
Το σφαιρικό και το ελλειπτικό κυστίδιο συναποτελούν την αίθουσα. Το ελλειπτικό κυστίδιο ανιχνεύει γραμμική κίνηση, κυρίως στο οριζόντιο επίπεδο (π.χ. την προς τα πρόσω ή οπίσω κίνηση ενός αυτοκινήτου), ενώ το σφαιρικό κυστίδιο ανιχνεύει κυρίως κίνηση στο κάθετο επίπεδο (π.χ. ανελκυστήρας που ανεβαίνει ή κατεβαίνει). Κάθε ωτολιθοφόρο όργανο έχει αισθητηριακές περιοχές που ονομάζονται ακουστικές κηλίδες. Εντός αυτών υπάρχουν τριχωτά αισθητικά κύτταρα (αισθητηριακό επιθήλιο), που καλύπτονται από μία ωτολιθοφόρο μεμβράνη, μία ζελατινώδη δηλαδή μάζα που στο ανώτερο τμήμα της περιέχει έναν μεγάλο αριθμό κρυσταλλικών σωματιδίων, τους ωτόλιθους (ωτοκονία), που αποτελούνται κυρίως από ανθρακικό ασβέστιο.
Μία πολύ συνήθης μορφή ιλίγγου, ο καλοήθης παροξυσμικός ίλιγγος θέσεως, οφείλεται σε διαταραχή της ωτοκονίας. Στην περίπτωση αυτή, κρύσταλλοι αποσπώνται από τη θέση τους, εντός των ωτολιθοφόρων οργάνων, και «πέφτουν» εντός ενός από τους ημικύκλιους σωλήνες. Έτσι, όταν το κεφάλι κάνει μία συγκεκριμένη κίνηση, παίρνοντας μία συγκεκριμένη θέση, οι κρύσταλλοι μετακινούνται εντός του ημικυκλίου σωλήνα, προκαλώντας ίλιγγο, ναυτία και κάποιες φορές εμέτους. Η ωτοκονία παίζει σημαντικό ρόλο στη φυσιολογική λειτουργία της αίθουσας. Επιτρέπει στα ωτολιθοφόρα όργανα να είναι ευαίσθητα σε μεταβολές της βαρύτητας. Για παράδειγμα, όταν βρισκόμαστε εντός ενός ανελκυστήρα, ο οποίος ανεβαίνει, δεν βλέπουμε τον ανελκυστήρα να κινείται. Παρόλα αυτά, αν και στεκόμαστε ακίνητοι, καταλαβαίνουμε πως ο ανελκυστήρας κινείται προς τα πάνω. Η ωτοκονία μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε την κίνηση, αρκεί αυτή να γίνεται γραμμικά. Όταν βρισκόμαστε εντός αεροπλάνου, καταλαβαίνουμε πως απογειωνόμαστε, προσγειωνόμαστε ή το αεροπλάνο έχει αναταράξεις, επειδή με τη βοήθεια της ωτοκονίας, ο λαβύρινθος αντιλαμβάνεται την γραμμική επιτάχυνση και επιβράδυνση. Όταν το αεροπλάνο, πετά σε υψόμετρο, δεν αντιλαμβανόμαστε πως κινούμαστε με 700 χλμ/ώρα, καθώς δεν υπάρχει ούτε επιτάχυνση, αλλά ούτε και επιβράδυνση.
Οι ημικύκλιοι σωλήνες του έσω ωτός
Σε αντίθεση με τα ωτολιθοφόρα όργανα, οι ημικύκλιοι σωλήνες δεν είναι ευαίσθητοι στη βαρύτητα, καθώς φυσιολογικά δεν υπάρχει εντός τους ωτοκονία. Οι 3 ημικύκλιοι σωλήνες είναι διατεταγμένοι σε γωνία περίπου 90 μοιρών μεταξύ τους. Κάθε ημικύκλιος σωλήνας έχει ένα διευρυσμένο άκρο που ονομάζεται λήκυθος. Εντός της ληκύθου, υπάρχει αισθητηριακή δομή που ονομάζεται ακουστική ακρολοφία. Εντός αυτής, υπάρχουν τριχωτά αισθητικά κύτταρα που καλύπτονται από το τελικό κυπέλλιο, ένα ζελατινώδες όργανο, το οποίο εφαρμόζει ως κώδωνας πάνω σε ολόκληρη την επιφάνεια της ακουστικής ακρολοφίας και εκτείνεται από την επιφάνεια της ακουστικής ακρολοφίας ως την οροφή της ληκύθου. Κατά την γωνιακή επιτάχυνση της κεφαλής (στροφή), μετακινείται η ενδόλεμφος εντός του ημικύκλιου σωλήνα, με αποτέλεσμα αυτή να παρασύρει το τελικό κυπέλλιο. Αυτό οδηγεί σε κάμψη των τριχωτών αισθητηριακών κυττάρων, τα οποία στη βάση τους συνδέονται με νευρικές ίνες, οι οποίες διεγείρονται. Έτσι η κινητική ενέργεια μετατρέπεται σε ηλεκτρικό σήμα, το οποίο τελικά οδηγεί στην παραγωγή αντισταθμιστικών στην κίνηση της κεφαλής, κινήσεων των ματιών.
Το αιθουσαίο νεύρο
Το έσω ους έχει τη δική του αιμάτωση και νεύρωση. Το αιθουσοκοχλιακό νεύρο (8η εγκεφαλική συζυγία) ταξιδεύει από το έσω ους έως το στέλεχος του εγκεφάλου, παρόλα αυτά θεωρείται τμήμα του περιφερικού αιθουσαίου συστήματος. Το αιθουσαίο νεύρο αποτελείται από δύο στελέχη, το άνω και το κάτω αιθουσαίο νεύρο. Κάθε στέλεχος του νεύρου προσφύεται σε συγκεκριμένα τμήματα του λαβυρίνθου. Αιθουσαίες διαταραχές που καταστρέφουν το ένα από τα δύο στελέχη, συνήθως επηρεάζουν το άνω αιθουσαίο νεύρο, καθώς ταξιδεύει εντός ενός στενότερου καναλιού, σε σχέση με το κάτω αιθουσαίο νεύρο. Όταν πάσχει το άνω αιθουσαίο νεύρο, αυτό οδηγεί σε βλάβη του ελλειπτικού κυστιδίου, μέρους του σφαιρικού κυστιδίου, του προσθίου ή άνω ημικυκλίου σωλήνα καθώς και του έξω ή οριζοντίου ημικυκλίου σωλήνα. Αντίθετα ο οπίσθιος ή κάτω ημικύκλιος σωλήνας παραμένει άθικτος. Στην περίπτωση αυτή, είναι πιθανό ωτοκονία του ελλειπτικού κυστιδίου να αποσπαστεί από αυτό, λόγω της βλάβης του και να πέσει εντός του οπισθίου ημικύκλιου σωλήνα προκαλώντας καλοήθη παροξυσμικό ίλιγγο θέσεως. Κάποιες διαταραχές του έσω ωτός μπορεί να αφορούν και τα δύο στελέχη του αιθουσαίου νεύρου, ενώ άλλες να επηρεάζουν τόσο το αιθουσαίο όσο και το κοχλιακό νεύρο, οδηγώντας στην ταυτόχρονη εμφάνιση προβλημάτων ακοής και ισορροπίας.
Κάθε άνθρωπος έχει δύο αιθουσαία νεύρα, ένα σε κάθε πλευρά, που θα πρέπει να συνεργαστούν αρμονικά, μεταφέροντας ερεθίσματα ισορροπίας στον εγκέφαλο. Όταν υπάρχει διαταραχή της μίας πλευράς, εμφανίζεται ίλιγγος, ζάλη, αστάθεια, ναυτία και εμετός, που μπορεί να διαρκεί ώρες έως και μέρες, έως ότου ο εγκέφαλος να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση.
Η αιμάτωση του έσω ωτός ακολουθεί μία παρόμοια διάταξη με αυτή της νεύρωσης και διαταραχή της μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση ανάλογων συμπτωμάτων.
Οι τελευταίες δομές του περιφερικού αιθουσαίου συστήματος που πρέπει να αναφερθούν είναι η ωοειδής και η στρογγύλη θυρίδα. Πρόκειται για δύο ανοίγματα από το μέσο προς το έσω ους που καλύπτονται από μεμβράνες. Βοηθούν στη μετάδοση του ήχου. Αν οι δομές αυτές παραβιαστούν και επιτραπεί η είσοδος υγρού από το έσω στο μέσο ους (περιλεμφικό συρίγγιο) μπορεί να προκληθούν συμπτώματα, όπως ίλιγγος, αστάθεια, αίσθημα πληρότητας του αυτιού, βαρηκοΐα, δυσανεξία στο θόρυβο, ναυτία και έμετοι. Μία τρίτη τοποθεσία, όπου μπορεί να δημιουργηθεί συρίγγιο, είναι άνωθεν του άνω ημικυκλίου σωλήνα, όπου το οστό ανάμεσα στο κανάλι και την μήνιγγα του μέσου κρανιακού βόθρου ανοίγει, κατάσταση γνωστή ως συρίγγιο του άνω ημικυκλίου σωλήνα.
Ψυχολογικές επιπτώσεις
Οι νευρικές οδοί του αιθουσαίου συστήματος διασταυρώνονται με οδούς που σχετίζονται με άγχος, κατάθλιψη, ημικρανίες και πόνο. Ψυχολογικές καταστάσεις, που προϋπάρχουν, μπορεί να επιδεινώσουν τα συμπτώματα από τον λαβύρινθο. Επίσης, η έναρξη μίας αιθουσαίας διαταραχής μπορεί να έχει σημαντικό ψυχολογικό αντίκτυπο, χωρίς να προϋπάρχει ψυχολογική διαταραχή. Κοινά συμπτώματα, πολλών αιθουσαίων διαταραχών, είναι δυσκολία συγκέντρωσης, διάσπαση προσοχής, διαταραχή της μνήμης, αυξημένη ζάλη παρουσία θορύβου, φωτός ή κατά την παραμονή του ασθενούς σε περιβάλλον με πολλά ερεθίσματα, πονοκέφαλο, κακή ισορροπία, σε συνδυασμό με αυξημένο ή πρωτοεμφανιζόμενο άγχος ή κατάθλιψη.
Η λειτουργία του περιφερικού αιθουσαίου συστήματος στο έσω ους
Όπως προαναφέρθηκε, το αιθουσαίο σύστημα είναι υπεύθυνο για τη διατήρηση της ισορροπίας και τον χωρικό προσανατολισμό. Υπάρχουν αρκετά αντανακλαστικά χάρη στα οποία επιτυγχάνεται ο παραπάνω στόχος. Όπως, όταν χτυπάμε το γόνατο σε ένα συγκεκριμένο σημείο τινάζεται το πόδι, έτσι υπάρχουν αντανακλαστικά που μας επιτρέπουν να διατηρούμε την όραση και το σώμα μας σταθερά κατά την κίνηση.
Αιθουσοοφθαλμικό αντανακλαστικό (Vestibular Ocular Reflex - VOR)
Πρόκειται για αντανακλαστικό που συντονίζει την κίνηση των ματιών και του κεφαλιού, ώστε να μπορύμε να εστιάζουμε το βλέμμα μας σε ένα αντικείμενο κατά την κίνηση του κεφαλιού. Αυτό σημαίνει πως όταν το κεφάλι μας μετακινείται προς μία κατεύθυνση, τα μάτια θα πρέπει να κινηθούν συμμετρικά και ομότιμα προς την αντίθετη, με σχεδόν την ίδια ταχύτητα με αυτή του κεφαλιού, ώστε να διατηρηθεί η προσήλωση σε έναν στόχο. Για παράδειγμα, όταν περπατάμε, το κεφάλι μας δεν μένει εντελώς ακίνητο. Μετακινείται πάνω - κάτω αλλά και αριστερά - δεξιά, παρόλα αυτά δεν βλέπουμε τα αντικείμενα να “χοροπηδάνε” μπροστά στα μάτια μας, αν φυσικά το αιθουσοοφθαλμικό αντανακλαστικό λειτουργεί σωστά. Κάθε φορά που το κεφάλι μας μετακινείται προς μία κατεύθυνση τα μάτια κινούνται προς την αντίθετη, διατηρώντας τη προσήλωση στο στόχο. Αν το αντανακλαστικό υπολείπεται, μπορεί ο πάσχων να εμφανίζει ταλαντοψία (τα αντικείμενα που βρίσκονται εντός του οπτικού πεδίου θολώνουν ή αναπηδάνε) όταν μετακινείται. Το αντανακλαστικό αυτό λειτουργεί καλύτερα σε συχνότητες μεγαλύτερες του 1 Hz, συχνότητα που αντιστοιχεί σε στροφή του κεφαλιού προς τη μία πλευρά και στη συνέχεια προς την άλλη, εντός ενός δευτερολέπτου. Για αντίδραση σε μικρότερη συχνότητα στροφής του κεφαλιού, υπεύθυνο είναι το οπτικό μας σύστημα, αντί του αιθουσοοφθαλμικού αντανακλαστικού. Οι καθημερινές δραστηριότητες ρουτίνας εκτελούνται συνήθως σε συχνότητες κάτω του 1 Hz έως 4 Hz, ενώ η βάδιση σε συχνότητες 2 έως 4 Hz. Στο τρέξιμο μπορεί να απαιτηθεί προσαρμογή σε συχνότητες 10 Hz ή και μεγαλύτερες ανάλογα με την ταχύτητα και το τεραίν.
Ο έλεγχος του αιθουσοοφθαλμικού αντανακλαστικού απαιτεί γρήγορη κίνηση του κεφαλιού, ενώ το βλέμμα είναι προσηλωμένο σε σταθερό στόχο (Head Impulse Test). Όταν το τεστ γίνεται κλινικά, ο εξεταστής αναζητά μία καθυστερημένη αντίδραση του ματιού. Πιο ακριβής και αξιόπιστος έλεγχος του αντανακλαστικού γίνεται με μία εξέταση που λέγεται vHIT (video Head Impulse Test). Ο ασθενής φορά ειδικά γυαλιά στα οποία έχει προσαρμοστεί κάμερα που ανιχνεύει τις κινήσεις των ματιών. Τα ευρήματα αναλύονται από ηλεκτρονικό υπολογιστή, ώστε να εντοπιστούν καθυστερήσεις και μικροδιαταραχές στην κίνηση των ματιών, που δεν είναι ορατές με το ανθρώπινο μάτι. Με τον τρόπο αυτό μπορούν να μελετηθούν και οι 6 ημικύκλιοι σωλήνες. Η συγκεκριμένη εξέταση έχει αναπτυχθεί πρόσφατα, είναι αρκετά ακριβή και μπορεί κανείς να την κάνει σε περιορισμένα κέντρα.
Αιθουσοονωτιαίο αντανακλαστικό (Vestibular Spinal Reflex - VSR)
Πρόκειται για αντανακλαστικό με τη βοήθεια του οποίου διατηρείται η σταθερότητα του σώματος κατά την όρθια στάση. Για παράδειγμα, κατά την πτώση του σώματος προς τα εμπρός, οι μύες στην πίσω πλευρά του σώματος συσπώνται, ενώ οι μύες της οπίσθιας επιφάνειας του σώματος χαλαρώνουν, σε μία προσπάθεια να επαναφέρουν το σώμα στην όρθια στάση. Αν κάποιος μας σπρώξει από τα πλάγια, μύες στην μία πλευρά συσπώνται και στην άλλη χαλαρώνουν, ώστε να διατηρήσουμε την ισορροπία μας.
